Voelen: het vergeten kompas

“If it feels right, go for it.

If it feels wrong, let it go.

Your wild, unpredictable heart knows

what your soul needs – trust it!

Don’t miss out on a life full of passion

and purpose, just because you’re waiting for

your mind to catch up with your heart.” – Brooke Hampton

Denken, voelen, willen en handelen zijn ons menselijk gereedschap. Het zijn psychologische functies die we allemaal hebben en allen even belangrijk zijn. Voelen is hierbij een ondergeschoven kindje geworden naar mijn idee. Ik wil in dit artikel duidelijk maken hoe dat komt en hoe je effectief met gevoelens om kunt gaan, zodat ze in je voordeel werken. Dit is overigens geen pleidooi tégen cognitie of denken, maar voor een evenwicht.

In onze tijdgeest lijken we soms wandelende hoofden geworden. Kennis, de ontwikkeling van kennis en technologie wordt (over)gewaardeerd. Dit doet voortdurend een beroep doet op onze cognitie, ons denken, ons hoofd. We hebben het idee dat we via ons denken controle hebben over onszelf, anderen en onze omgeving. We vinden het bijzonder lastig om gevoelens van onzekerheid, niet-weten, onmacht, angst, pijn, verdriet, woede en onbehagen te laten bestaan.

Het ontbreekt ons dan ook regelmatig aan het vermogen om deze gevoelens tot ons te laten spreken, ze te verstaan en te kanaliseren zodat we onszelf kunnen uitdrukken op een manier die ons recht doet. Een manier waarbij we onszelf steunen en trouw zijn. Een manier waarbij we náást onszelf, ook rekening houden met de ander zodat we ons verbonden weten.

Ondanks onze neiging het leven veelal vanuit de ratio tegemoet te treden, wat door veel mensen als relatief comfortabel en veilig wordt ervaren, beheersen emoties en gevoelens ons hele leven. Ja, dat lees je goed. Ze beheersen ons hele leven! Denk aan agressief rijgedrag in het verkeer of de opstootjes bij een voetbalwedstrijd. Aan hoe gemakkelijk je je partner of kind een sneer geeft wanneer je moe bent. Hoe je na de zoveelste ingeslikte irritatie naar je collega uiteindelijk ontploft. Of hoe je niet durft te spreken voor een groep, terwijl je een interessant verhaal hebt.

Wat hier gebeurt is dat gevoelens onderhuids en indirect hun uitweg vinden, vaak op de plek of met een intensiteit waar ze niet horen, omdat ze niet bewust gehanteerd worden. Daarna zit je met de gevolgen. Gevoelens en emoties die je niet in je bewustzijn hanteert, ontsnappen aan je regie. Je bent niet “in charge”, maar “you’re carrying a charge”. Je draagt een lading waarover je de leiding niet hebt (Michael Brown, Presence Process). Hoe komt dit zo?

We leren over het algemeen onvoldoende hoe we ons voelen kunnen gebruiken in ons voordeel. Daar zijn onze gevoelens namelijk voor bedoeld, om ons te helpen navigeren in de wereld.

Dat leren we niet of weinig van onze ouders, die dat zelf ook niet geleerd hebben van hún ouders. Dat leren we niet op school en ook niet in de maatschappij waar normen gelden als dat wij ons “gezonde verstand” moeten gebruiken en ons moeten gedragen “zoals het hoort”. Dat we succesvol zouden moeten zijn door bepaalde dingen te bereiken, wat tegenwoordig regelmatig resulteert in burn-outs, algehele ongelukkigheid en het verlies van levenslust.

Maar wat leren wij dan wél in ons opgroeien ten aanzien van onze gevoelens? Onze ouders leven ons voor hoe zíj omgaan met gevoelens. Met intimiteit, kwetsbaarheid, de worstelingen van het leven, en met groot en klein verdriet. In dit voorleven en in hun omgang met ons geven ze ons een blauwdruk mee waarin we hebben geleerd hoe we met onszelf en anderen dienen om te gaan. We krijgen een imprint mee over hoe liefde eruit ziet, hoe we ons moeten gedragen om liefde, genegenheid en geborgenheid te ontvangen. Om ons verbonden te weten, een universele menselijke behoefte. Was pijn en verdriet welkom of moest je je maar beter niet aanstellen? Was ontluikende seksualiteit schaamtevol en verboden of was het oké om dat te ontdekken? Moest je altijd voor anderen klaarstaan of mocht je ook grenzen aangeven en je eigen behoeften volgen? Werd je gesteund in je angst voor pestkoppen of werd dat afgedaan als “dat hoort erbij, daar wordt je hard van!”?

Hiermee leren we op allerlei gebieden onze gevoelens, onze waarheid, te onderdrukken en ons aan te passen zodat we niet worden afgewezen. Delen van ons authentieke zelf en daarmee levenslust, gaan verloren. Het kost bakken energie om delen van onszelf “eronder” te houden. Gevoelens hebben namelijk juist een opwaartse beweging, met als doel om tot uitdrukking gebracht te worden.

“We can not selectively numb emotions. When we numb the painful emotions we also numb the positive emotions.” – Brené Brown

Gelukkig zijn deze authentieke delen ook weer terug te winnen! In dit artikel richt ik mij op de betekenis van gevoelens. Hiervoor kies ik ervoor om de vier basisgevoelens kort uit te werken, dit geeft om te beginnen mooie handvaten. Mij hierbij realiserend dat er nog velerlei nuances zijn aan te brengen.

4 basisgevoelens en hun functie

Een gevoel is zichzelf in niet goed of slecht, het is er gewoon. Je kan er niet voor kiezen. Het komt op. En het zakt ook weer af. Dit fenomeen is per definitie niet logisch en rationeel. Hoe eerder je daar vrede mee sluit hoe gemakkelijker je het jezelf maakt! Gevoelens willen gevoeld, begrepen en uitgedrukt worden.

De vier basisgevoelens zijn: bang, boos, blij en bedroefd (de 4 b’s).

Boosheid geeft het signaal af dat er een grens gesteld dient te worden. Er komt iets op je af vanuit de wereld wat niet goed voor je is, wat je niet fijn vindt. Stop! Boosheid heeft vele vormen; (een lichte) irritatie, frustratie en woede. Wanneer iemand zichzelf zijn boosheid niet toestaat, niet begrijpt en niet uitdrukt raakt deze vervormd. Teleurstelling is een bijvoorbeeld een verkapte vorm van boosheid. Haat, bitterheid en wrok zijn opgestapelde en vastgezette boosheid. Onuitgedrukte boosheid kan ook naar binnen slaan in een strengheid, boosheid op jezelf. Dat is een afweermechanisme genaamd retroflectie.

Boosheid kan veel kracht hebben. Soms heb je deze kracht hard nodig om een grens te kunnen stellen. Veel mensen zijn echter bang voor de kracht van hun boosheid uit angst dat deze relaties kapot maakt. Uitgeleefde en ongecontroleerde boosheid naar anderen veroorzaakt inderdaad puinhopen en meer pijn. De kracht van boosheid dient gekanaliseerd te worden in een persoonlijke grens, in plaats van het afbranden of aanvallen van een ander. “Ik vind het niet fijn dat je tegen mij schreeuwt, ik wil graag met je praten op een ander moment.”. In plaats van terug te schreeuwen dat de ander nou eens zijn bek moet houden!

Gekanaliseerde boosheid geeft (eigen)liefde (!), kracht, oprechtheid en een gevoel van identiteit.

“Boundaries are the distance at which I can love you and me simultaneously.” – Prentis Hemphill

Verdriet (bedroefd) helpt je om los te laten en accepteren wat je niet kunt veranderen. Het loslaten van een wens die niet uitkomt, een geliefde die je verlaat of verliest, een baan die niet doorgaat, je gezondheid die achteruit gaat. Verdriet is rouwen om dat wat niet (meer) is en in het reine te komen met de nieuwe realiteit. Tranen zijn helend. Verdriet wast je van binnen schoon. Het schept ruimte in je systeem, voor iets nieuws.

Ongehuilde tranen stoppen je natuurlijke stroom en verwerking en kunnen somberheid, passiviteit en depressie veroorzaken. (Openlijk) verdriet is bedoeld voor verbinding met anderen. Het geeft mededogen en compassie, vrede en vitaliteit.

Angst (bang) heeft te maken met veiligheid, jezelf in veiligheid brengen. Dankzij angst wordt je alerter, je waarneming wordt scherper en je lichaam maakt zich klaar om je in veiligheid te brengen. Dit geldt ook voor emotionele veiligheid. Het geeft je de boodschap dat je iets nodig hebt om je veilig te kunnen voelen of dat de situatie niet goed is voor je. Door je angst serieus te nemen kun je regie nemen over de stappen die je wilt zetten.

Wanneer angst onderdrukt wordt kan het zich gaan uiten in je leven als wantrouwen, schaamte of (extreme) verlegenheid. Wanneer angst serieus genomen wordt leidt dat eerder tot ervaringen van moed, vrijheid, ontvankelijkheid, vertrouwen en overgave. Zonder angst, geen moed!

Vreugde (blij) is datgene wat je richting geeft in het leven. Je wordt blij als je iets doet of meemaakt wat bij je past, waar je van áán gaat. Iets wat dicht bij je hart ligt. Er komt veel energie vrij die je kunt gebruiken. Vreugde is dan ook datgene wat je oplaadt en heelt. Vreugde is de toegang tot je hart. Je hart spreekt de taal van je ziel. Als je in je leven veelal dingen doet ingegeven door je hart, zul je je vervuld voelen.

Wanneer we onszelf plezier en vreugde ontzeggen dan worden we ernstig, blokkeert onze creativiteit en kan er verveling en saaiheid ontstaan. Anderzijds geeft het beleven van vreugde ons een gevoel van dankbaarheid en vervulling. Het wakkert onze speelsheid en humor aan.

Primaire en secundaire gevoelens

In het bovenstaande gedeelte heb ik de vier basisgevoelens beschreven en hun functie. Nu wordt het iets ingewikkelder, want er bestaan primaire én secundaire gevoelens.

Onze primaire gevoelens zijn directe reacties op situaties in ons leven. Wanneer we onszelf deze gevoelens niet kunnen toestaan dan worden ze naast dat ze worden onderdrukt vaak ook bedekt met een secundair gevoel. Stel dat een goede vriendin je verjaardag vergeet. Een reactie kan zijn dat je boos op haar wordt, terwijl je je ten diepste je verdrietig voelt. Of een man aan de balie van het gemeentehuis raakt agressief omdat hij niet door de bureaucratie heenkomt. Onderliggend voelt hij zich eigenlijk machteloos, maar verdraagt dat niet. Zijn agressiviteit geeft hem een ontlading en het idee dat hij tenminste nog íets kan doen; namelijk vechten (letterlijk) voor de goede zaak.

Deze secundaire gevoelens vormen onderdeel van onze overlevingsstrategieën. Overlevingsstrategieën zijn manieren die we ontwikkelt hebben in onze jeugd om om te gaan met gevoelens en situaties die voor ons moeilijk of onveilig waren. Dit is een heel nieuw onderwerp en komt wellicht in een ander artikel aan bod.

De functies van gevoelens die ik heb beschreven gelden alleen wanneer ze primair, authentiek zijn. Niet wanneer deze gevoelens onderdeel zijn van een overlevingsstrategie.

Voelen als kompas

Zo zie je dat onze vier basisgevoelens bijzonder nuttig zijn in ons leven, míts ze hun functie mogen hebben. Als we onze gevoelens serieus nemen, begrijpen en tot passende uitdrukking brengen zal het gevoel oplossen. In hun signaal wijzen onze gevoelens ons de weg. Ze vertellen ons hoe we ons kunnen verhouden tot anderen, tot situaties en de wereld. Ze geven aan wat goed voor ons is, waar we van groeien en wat ons vervuld. Ze helpen ons ervaringen te integreren en waarschuwen wanneer iets niet goed is voor ons.

Wanneer hun functie verloren gaat doordat wij onszelf niet toestaan te voelen wat we voelen, het onderdrukken of niet begrijpen, worden zij verbannen naar ons onderbewuste. Van waaruit ze ongecontroleerd en vervormd op kunnen komen. Daarbij heeft de energie de neiging zich vast te zetten in het lichaam. Denk aan gespannen schouders, hoofdpijn, buikpijn, misselijk etc. Bij langdurige onderdrukking kunnen allerlei lichamelijke en psychische problemen ontstaan.

Tot besluit is in de diepte de taal van ons hart het allerbelangrijkste. Vreugde, datgene waar we blij en enthousiast van worden, wijst ons de weg naar leven van vervulling. Het béste medicijn tegen burn-outs en algehele ongelukkigheid.

Bronnen

“Mijn lichaam, mijn trauma, mijn ik” – Franz Ruppert, Harald Banzhaf

“De bevrijdende kracht van emoties” – Riet Okken

“Het presence process” – Michael Brown

“De kracht van kwetsbaarheid” – Brené Brown